ΖΩΟΛΟΓΙΚΟΙ ΚΗΠΟΙ: Οκτωβρίου 2013

Ανοικτή επιστολή προς όλους τους Έλληνες εκπαιδευτικούς

Άλλοτε, τότε που η σχέση του ανθρώπου με τα ζώα ήταν εντελώς διαφορετική, οι ζωολογικοί κήποι εξυπηρετούσαν απλώς τη διασκέδαση των ανθρώπων και δεν είχαν ανάγκη από το άλλοθι της εκπαίδευσης. Και τότε που ο ανθρώπινος πολιτισμός δεν διέθετε τις σημερινές τεχνολογικές δυνατότητες, η επίσκεψη στους χώρους αυτούς ήταν ο μοναδικός τρόπος για να γνωρίσει το ευρύ κοινό τα ζώα που ζούσαν σε διάφορα μακρινά και απρόσιτα μέρη του κόσμου. Όμως με τον καιρό, οι δυνατότητες και οι αντιλήψεις έχουν αλλάξει, και σήμερα

δύο είναι τα βασικά επιχειρήματα που υποστηρίζουν τη συνέχεια της λειτουργίας των ζωολογικών κήπων: Η προστασία των απειλουμένων ειδών, και η εκπαιδευτική τους αξία. Δεδομένης μάλιστα της ευαισθητοποίησης του κόσμου ως προς την κακοποίηση των ζώων, οι ζωολογικοί κήποι καλούνται να φροντίσουν και για την ευζωία τους. Παρά τις προσπάθειές τους όμως να βελτιώσουν τις συνθήκες διαβίωσης των ζώων, αποδεικνύεται ότι δεν έχουν καταφέρει να ανακουφίσουν τη δυστυχία που βιώνουν στην αιχμαλωσία πολλά από τα ζώα αυτά.

Σχετικά πρόσφατη τριετής έρευνα του Πανευρωπαϊκού Δικτύου Οργανώσεων για την Εξάλειψη της Αιχμαλωσίας των Αγρίων Ζώων (ENDCAP), η οποία πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με τον ΑΡΚΤΟΥΡΟ και την Born Free Foundation, καταδεικνύει ότι οι ζωολογικοί κήποι σε όλες σχεδόν τις χώρες της Ευρώπης αποτυγχάνουν να διασφαλίσουν ένα βιώσιμο περιβάλλον για τα άγρια ζώα που φιλοξενούν, και ότι η συμβολή τους στην προστασία του περιβάλλοντος, στην εκπαίδευση του κοινού και στην ευζωϊα των ζώων είναι, κατά πλειονότητα, από μηδενική έως αρνητική.

Στην Ευρώπη, υπολογίζεται επίσημα ότι διατηρούνται 2.000.000 αιχμάλωτα ζώα, ενώ ανεπίσημα υπολογίζονται διπλάσια. Εδώ μπορείτε να δείτε αναλυτική περιγραφή για τους ζωολογικούς κήπους που υπάρχουν στην Ελλάδα, την Κύπρο, την Αυστρία, το Βέλγιο, τη Βουλγαρία, την Αγγλία, την Εσθονία, τη Γαλλία, την Ουγγαρία, την Ιρλανδία, την Ιταλία, τη Λετονία, τη Λιθουανία, τη Μάλτα, την Πολωνία, την Πορτογαλία, τη Ρουμανία και τη Σλοβενία. Η τριετής έρευνα της Born Free καταδεικνύει ότι, παρά τις όποιες καλές προθέσεις, οι χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν έχουν καταφέρει τελικά να εξασφαλίσουν την ευζωία των άγριων ζώων στους ζωολογικούς κήπους.

Σε ολόκληρο τον κόσμο, δεν έχει δημοσιευθεί μέχρι σήμερα ούτε μια μελέτη που να αποδεικνύει την εκπαιδευτική αξία των ζωολογικών κήπων. Η έρευνα της Ένωσης Ζωολογικών Κήπων και Ενυδρείων (AZA), με τίτλο Why Zoos & aquariums matter, στην οποία συχνά οι υπερασπιστές των ζωολογικών κήπων αναφέρονται, είναι τόσο μεθοδολογικά εσφαλμένη που δεν μπορεί να τεκμηριώσει ότι αυτές οι επισκέψεις είναι εκπαιδευτικές, έχει μάλιστα αντικρουστεί από την νευροεπιστήμονα του πανεπιστημίου Emory, Lori Marino και συνεργάτες, με αντίστοιχη μελέτη που δημοσιεύθηκε σε ερευνητικό επιστημονικό περιοδικό, με τον τίτλο Do Zoos and Aquarius Promote Attitute Change in Visitors? (A Critical Evaluation of the American Zoo and Aquarium Study). Στη μελέτη αυτή εξετάζεται ο ρόλος των ζωολογικών κήπων στην ευαισθητοποίηση των επισκεπτών τους, και καταδεικνύεται ότι, στην πραγματικότητα, πολλές πληροφορίες που δίνονται στο κοινό έχουν αποδειχθεί αναληθείς ή - το λιγότερο - ανακριβείς.

Στην Ελλάδα, ο ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ έχει ήδη παρουσιάσει την έκταση του προβλήματος, με υπόμνημα που έχει κατατεθεί στα Υπουργεία Περιβάλλοντος Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής (ΠΕΚΑ), και Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων (ΑΑΤ) με θέμα "Αιχμάλωτα Ζώα στην Ελλάδα".

Σήμερα, ακόμα και οι καλύτεροι ζωολογικοί κήποι που διατηρούν άγρια ζώα σε συνθήκες αιχμαλωσίας δεν παύουν να είναι μια φυλακή όπου τα ζώα ζουν σε ακατάλληλους, τεχνητούς και περιορισμένους χώρους, με συντρόφους (του είδους τους και διαφορετικών ειδών) που δεν έχουν επιλέξει, απομονωμένα από τις οικογένειες, τις αγέλες και το πολύπλοκο φυσικό περιβάλλον στο οποίο ανήκουν, ανίκανα να προσαρμοστούν σε στρεσσικές συνθήκες ξένες και πρωτοφανείς για τους εξελικτικούς αμυντικούς τους μηχανισμούς, για τις οποίες η φύση τους δεν έχει προβλέψει, εξαναγκασμένα σε δομές, ιεραρχίες και συγκρούσεις απέναντι στις οποίες δεν έχουν εναλλακτικές λύσεις. Σύγχρονες, επιστημονικές έρευνες αποδεικνύουν ότι τα ζώα στους ζωολογικούς κήπους υποφέρουν από έλλειψη κίνησης, έλλειψη θετικών ερεθισμάτων, ανία, και αδυναμία έκφρασης της φυσιολογικής συμπεριφοράς που ορίζει το είδος τους. Οι υπεύθυνοι των επιχειρήσεων υποστηρίζουν ότι τα ζώα τους είναι ευτυχισμένα, αφού τα φροντίζουν και δεν τα κακοποιούν. Όμως, ο περιορισμός σε κατά κανόνα στενούς ζωτικούς χώρους με ανεπαρκή ως επί το πλείστον (τόσο σε ποιότητα όσο και σε ποικιλότητα) διατροφή, και η διαρκής έκθεση στο κοινό χωρίς δυνατότητα διαφυγής, συνιστούν για τα άγρια ζώα έναν ιδιαιτέρως στρεσσογόνο τρόπο ζωής που έχει σαν αποτέλεσμα την σημαντική εξασθένιση του ανοσοποιητικού τους συστήματος και την εκδήλωση ασθενειών, ενώ συχνά αναπτύσσεται βαθιά ψυχοδιανοητική βλάβη που εκδηλώνεται με αφύσικη συμπεριφορά. Τα ζώα στην αιχμαλωσία παρουσιάζουν πολύ συχνά εικόνες ζωόχωσης* (zoochosis; zoo+psychosis, Bill Travers 1992 - όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει την στερεοτυπική συμπεριφορά των ζώων στην αιχμαλωσία), που εμφανίζεται με διάφορες επαναλαμβανόμενες εκδηλώσεις που είναι ξένες προς τη φυσιολογική συμπεριφορά του είδους. Τα ζώα μπορεί να βηματίζουν άσκοπα, να δαγκώνουν τα κάγκελα, να αυτοτραυματίζονται ή να εκδηλώνουν διάφορες στερεοτυπίες, όπως, για παράδειγμα, κανιβαλισμό και κοπροφιλία. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, ο ιδιαίτερος ρόλος των ειδών στην διατήρηση της ισορροπίας των οικοσυστημάτων ματαιώνεται, ενώ η διατήρησή μερικών ατόμων ως απομονωμένα δείγματα που εκτίθενται στο κοινό δεν αρκεί για να σταματήσει την εξαφάνιση.

Η διατήρηση των ειδών που απειλούνται με εξαφάνιση είναι ίσως ο πιο ισχυρός και ο πιο "δημοφιλής" λόγος, εξ αιτίας του οποίου οι ζωολογικοί κήποι ζητούν να κατοχυρώσουν την αναγκαιότητά τους, καθώς προγράμματα αναπαραγωγής στην αιχμαλωσία φιλοδοξούν να διατηρήσουν το γενετικό υλικό. Και πραγματικά, υπάρχουν κάποια παραδείγματα για τα οποία ο λόγος αυτός μοιάζει να ευσταθεί. Τελικά όμως, φαίνεται ότι, προκειμένου για τουλάχιστον ορισμένα είδη, οι ζωολογικοί κήποι απομακρύνουν από το φυσικό τους περιβάλλον πολύ περισσότερα ζώα από όσα επανεντάσσουν. Και αυτό συμβαίνει διότι, κατά την εφαρμογή των προγραμμάτων αναπαραγωγής, το γενετικό υλικό είναι πάντοτε απαραίτητο να ανανεώνεται κάθε τόσο με άτομα από άγριους πληθυσμούς, προκειμένου να προστατευτεί η υγεία του συνόλου από τις ολέθριες συνέπειες της αιμομιξίας. Μια ομάδα αναπαραγωγής, για να εξασφαλίσει την απαραίτητη ποικιλότητα στο γενετικό υλικό, την βιωσιμότητα και την υγεία των μελλοντικών απογόνων, προϋποθέτει την συντήρηση ενός αξιοσημείωτου αριθμού ζώων, προκειμένου όμως για τα περισσότερα μεγάλα θηλαστικά, αυτό συνεπάγεται ένα οικονομικό κόστος πάρα πολύ υψηλό έως απαγορευτικό. Στην πράξη, η συμβολή των ζωολογικών κήπων στην προστασία των απειλουμένων ειδών αποδεικνύεται ελάχιστη έως μηδενική. Τα προγράμματα αναπαραγωγής στην αιχμαλωσία αντιμετωπίζουν επίσης επιπρόσθετες δυσκολίες, όπως για παράδειγμα αυξημένα ποσοστά νοσηρότητας και θνησιμότητας, πρόωρους θανάτους και απόρριψη των νεογνών από τις μητέρες τους. Εν πάσει περιπτώσει, ακόμη και αν όλες οι οι δυσκολίες ξεπεραστούν, ο σκοπός της διατήρησης των απειλουμένων ειδών δεν είναι αρκετός για να δικαιώσει τη θλιβερή πραγματικότητα που χαρακτηρίζει τους σύγχρονους ζωολογικούς κήπους. Κι' αυτό γιατί οι περισσότεροι ζωολογικοί κήποι αναπαράγουν ως επί το πλείστον είδη που ΔΕΝ απειλούνται με εξαφάνιση.

Από τα προγράμματα αναπαραγωγής των ζωολογικών κήπων όμως δημιουργείται και ένα επιπλέον μεγάλο πρόβλημα: Τα ανεπιθύμητα ζώα που πλεονάζουν (surplus animals). Σε ορισμένα είδη, όπως για παράδειγμα λιοντάρια, τίγρεις και ζέμπρες, ένας μικρός αριθμός από αρσενικά άτομα είναι αρκετός για να γονιμοποιηθεί ένα ολόκληρο κοπάδι. Περισσότερα αρσενικά που θα τύχει να γεννηθούν, θεωρούνται περιττά και, από οικονομική άποψη, ζημιογόνα. Κάποια από αυτά πωλούνται σε ακατάλληλα πρόσωπα και σε εγκαταστάσεις που δεν διαθέτουν την απαραίτητη υποδομή για τη διατήρησή τους, ενώ άλλα καταλήγουν σε τσίρκο ή γίνονται ακόμα και στόχοι σκοποβολής σε ιδιωτικές επιχειρήσεις σαφάρι. Ένας άλλος τρόπος στον οποίο καταφεύγουν οι ζωολογικοί κήποι, προκειμένου να απαλλαγούν από το πλεόνασμα των ανεπιθύμητων ζώων, είναι η κατ' ευφημισμόν "ανακύκλωση": Πολύ απλά, τα σκοτώνουν και τα αξιοποιούν σαν τροφή για τα υπόλοιπα ζώα τους. Πολλοί άνθρωποι μένουν κατάπληκτοι όταν μαθαίνουν πως υπάρχουν ζωολογικοί κήποι που σκοτώνουν τα ίδια τους τα ζώα, δεν θα έπρεπε όμως, αφού οι δυνατότητες των ζωολογικών κήπων δεν είναι απεριόριστες και ο σκοπός τους είναι η διατήρηση μιας έκθεσης με έναν περιορισμένο αριθμό από ζώα διαφορετικών ειδών, και πώς αλλιώς θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί κάτι τέτοιο χωρίς μια λογική και υπολογισμένη διαχείριση του "πλεονάσματος"; Τέλος, θα πρέπει να αναφερθεί ότι οι ζωολογικοί κήποι ευθύνονται για την εμφάνιση νέων ασθενειών, μέσα από αναπροσαρμογές και ανασυνδιασμούς μικροβίων, κάτι που μπορεί να αποδειχθεί επικίνδυνο, όχι μόνο για τα ίδια τα ζώα αλλά και για την δημόσια υγεία.

Αλήθεια, τι μαθαίνουν τα παιδιά στους ζωολογικούς κήπους; Τι μαθαίνουν κοιτάζοντας ζώα αξιοθρήνητα, θλιμμένα, θυμωμένα ή ακόμα και ψυχωτικά; Τι αποκομίζουν οι επισκέπτες των ζωολογικών κήπων από τις επιγραμματικές πληροφορίες που αναγράφονται στις πινακίδες μπροστά από τα κάγκελα, τις τάφρους ή τα τζάμια, στις οποίες οι περισσότεροι επισκέπτες ούτε καν σταματούν; Στο βιβλίο "Ζώα και Κοινωνία" (Animals and Society: An Introduction to Human-Animal Studies) του Margo DeMello, διαβάζουμε ότι ο μέσος

επισκέπτης ενός ζωολογικού κήπου αφιερώνει 30 δευτερόλεπτα έως 2 λεπτά της ώρας μπροστά από κάθε εγκατάσταση - κλουβί, ότι οι επισκέπτες σπάνια παρατηρούν τη συμπεριφορά των ζώων, ενώ συνήθως αγνοούν ακόμα και τις ενημερωτικές πινακίδες (έρευνα των Robert Mullan και Garry Marvin, 1999).

Μπορεί να είναι αλήθεια ότι οι σύγχρονοι ζωολογικοί κήποι έχουν προσπαθήσει να βελτιώσουν τις συνθήκες των εγκαταστάσεών τους, αυτό όμως δεν αρκεί για να ανακουφίσει τη δυστυχία που βιώνουν πολλά από τα ζώα μέσα σ' αυτές. Τα παιδιά που παρακολουθούν απελπισμένα λιοντάρια, τίγρεις, τζάγκουαρ και άλλα άγρια αιλουροειδή να πηγαινοέρχονται ασταμάτητα μέσα στα κλουβιά τους, λαμβάνουν μια εντελώς ανακριβή εικόνα για τους θαυμαστούς αυτούς θηρευτές. Στο βιβλίο της "Μεγαλώνοντας Παιδιά Που Αγαπούν τα Ζώα" (Raising Kids Who Love Animals), η παιδοψυχίατρος Dr. Sujatha Ramakrishna εξηγεί πως ακόμη και οι καλύτεροι ζωολογικοί κήποι, οι οποίοι διαθέτουν ένα περιβάλλον εμπλουτισμένο που προσπαθεί να προσομοιάσει στο φυσικό, δεν μπορούν να ανταγωνιστούν την εκπαιδευτική αξία μιας εκπομπής στην τηλεόραση που παρουσιάζει τα ζώα στα φυσικά τους ενδιαιτήματα, να κινούνται, να τρώνε, να κοιμούνται και να εκδηλώνουν την συμπεριφορά που ορίζει το είδος τους, χωρίς την ανθρώπινη παρέμβαση.

Οι ζωολογικοί κήποι μάς περνούν, εμμέσως πλην σαφώς, το μήνυμα ότι δε χρειάζεται να προστατεύσουμε τα ζώα στα φυσικά τους ενδιαιτήματα, αφού, ό,τι και να γίνει, αυτοί θα εκεί πάντα εκεί για να τα διαφυλάξουν, και ότι είναι θεμιτό να αιχμαλωτίζουμε, να χειραγωγούμε και να χρησιμοποιούμε τα διάφορα είδη για την δική μας ευχαρίστηση, πράγμα που επίσης μάς αποτρέπει από το σεβασμό για τη ζωή και το φυσικό περιβάλλον. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, τα παιδιά δεν εισπράττουν παρά μόνον μια εντελώς αλλοιωμένη εικόνα για την άγρια ζωή, σε μια εποχή που παρέχει πλέον καταπληκτικές δυνατότητες εκπαίδευσης μέσα από τα ντοκιμαντέρ, τα βιβλία και το διαδίκτυο. Άλλωστε, τα τελευταία χρόνια, πολλά σχολεία, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, συνεργάζονται με περιβαλλοντικές ΜΚΟ, οι οποίες παρέχουν ορθή περιβαλλοντική εκπαίδευση, ενώ παράλληλα προωθούν την ενεργό δράση για την προστασία της φύσης και της ζωής.

Ο Αυστραλός φιλόσοφος και συγγραφέας Πήτερ Σίνγκερ, στο βιβλίο του "In Defense of Animals", αναφερόμενος στους ζωολογικούς κήπους, γράφει: "Οι ζωολογικοί κήποι μάς περνάνε μια εντελώς λανθασμένη αντίληψη σχετικά με τη θέση μας μέσα στον φυσικό κόσμο. Μάς μαθαίνουν ότι τα ζώα υπάρχουν μόνο για να μάς διασκεδάζουν και να υπηρετούν τους δικούς μας σκοπούς. Όμως ο άνθρωπος δεν μπορεί να επιβιώσει σαν το υπέρτατο είδος που καταδυναστεύει όλα τα άλλα, αλλά σαν ένα είδος που εντάσσει τον εαυτό του μέσα στο γενικότερο σύνολο της ζωής πάνω στη γη, και αυτό δεν αποτελεί μόνον ζήτημα Ηθικής, αλλά μια απλή λογική διαπίστωση. Μια λογική διαπίστωση, την οποία μπορούμε να κάνουμε πράξη μόνον εαν καταφέρουμε να ξεμάθουμε και να ξεχάσουμε όλα αυτά που μάς έχουν μάθει οι ζωολογικοί κήποι. Γιατί αυτά που ζωολογικοί κήποι προσπαθούν να μάς μάθουν είναι όχι μόνον λανθασμένα αλλά και επικίνδυνα, τόσο για τα ζώα όσο και για τους ανθρώπους".

Οι ζωολογικοί κήποι είναι επιχειρήσεις που επιζητούν το κέρδος, και τα παιδιά, με την έμφυτη αγάπη τους για τα ζώα, αποτελούν για αυτούς τον ευκολότερο στόχο, γι’ αυτό επιζητούν να έχουν πάντοτε καλές σχέσεις με τους εκπαιδευτικούς. Όμως οι εκπαιδευτικοί ασκούν ένα λειτούργημα που στοχεύει στη διδασκαλία όχι μόνο της γνώσης, αλλά και της αγάπης για την ελευθερία και του σεβασμού προς τη ζωή, κάτι που δεν μπορεί να επιτευχθεί μέσα από την επίσκεψη στα παντός είδους εκθετήρια - φυλακές, αλλά μέσα από τη σωστή ενημέρωση σχετικά με τα άγρια ζώα και το φυσικό τους περιβάλλον, το οποίο τα παιδιά θα πρέπει να μάθουν να αγαπούν και να προστατεύουν.